باید به جنگ‌های دور برویم، اگر بخواهیم تاریخ پرچم‌ها و کتیبه‌های نمادین را دریابیم. اما ریشه آنچه را که امروز به عنوان کتبیه‌های آیینی در مراسم عزای ائمه اطهار علیهم‌السلام استفاده می‌شود باید در عصر صفویه جستجو کرد. دوره‌ای که به یمن استقرار حکومت شیعی و ولایت حاکمان ارادتمند به تشیع، فضا برای رونق و توسعه مذهب جعفری باز شد و بسیاری از نمادها و آیین‌ها جان تازه گرفته و گسترش یافتند.

کتیبه‌ها و پرچم‌های امروزی، ابتدا در عصر صفوی و با الهام از پرچم‌ها و کتیبه‌هایی که در نبرد عاشورا در سپاه سیدالشهدا علیه‌السلام استفاده می‌شد، به میان مردم و مراسم عزاداری راه یافت. مثل سایر آثار، این نیز خود زمینه‌ای برای بروز استعداد هنرمندان خطاطی و نقاشی و صنعتگری هنری فراهم آورد. پس از آن در دوره قاجار نیز این کتیبه‌ها تنوع و توسعه بیشتری یافتند و نقش‌ها و خطوط دیگر، با حفظ محتوای مذهبی بر جلوه‌های هنری آنها افزودند.

به‌ویژه در میان هنرمندان اصفهان و یزد و با تکنیک قلم‌کاری روی پارچه، کتیبه‌های عزاداری سبک و سیاق دلنشینی پیدا کردند. هرچند متاسفانه با رونق تکنولوژی مدرن، از توجه و تاکید بر جلوه‌ها و ظرافت‌های هنری و حتی مفاهیم محتوایی کتیبه‌ها کاسته و رویکرد اقتصادی آن قوت گرفت.

بدین‌ترتیب، احیای هنرهای ناب بکاررفته در این گونه از نمادهای عاشورایی، نیاز دیگری بود که موسسه شیعا در راستای رسالت خود که همانا احیا و ترویج فرهنگ و هنر شیعی است، شناسایی کرد. در کتیبه‌های اصیل، هنرهای متعددی چون خطاطی و خوشنویسی، رنگرزی، پارچه‌بافی، قلم‌کاری و چاپ دستی، به مرور تکامل یافته و سینه به سینه منتقل شده بود که از گزند آفت تولید صنعتی در امان نمانده بود.

مبنای طراحی‌ها و تولیدات موسسه شیعا در زمینه کتیبه‌ها و پرچم‌های عزاداری، کتیبه‌های قلم‌کاری هنرمندان یزد و اصفهان است. کتیبه‌هایی که علی‌رغم محدودیت در طرح و نقش، به دلیل اصالت هنری هیچ‌گاه خسته‌کننده نبودند و همواره در دلنوازی و روح‌بخشی، تازگی و لطافت داشتند.

هرچند طراحی‌های انجام شده در شیعا، کاملا مطابق طرح‌های مذکور نیستند، اما تلاش شده تا از نقاط قوت و دلایل ماندگاری و دلنشینی آنها استفاده شود. در عین حال هنرمندان خوش‌ذوق شیعا با بازطراحی و مطالعه روی سبک‌ها و نقش‌های مختلف بکار‌رفته در تاریخ کتیبه‌های عزاداری، طرح‌هایی با ویژگی‌های هنری و محتوایی جدید تولید کرده‌اند.

در نخستین گام، انتخاب پارچه مناسب با ویژگی‌های فیزیکی مطلوب در دستور کار قرار گرفت. بیش از ۲۰ جنس پارچه مختلف بررسی و بعضا آزمایش شد و در نهایت پارچه مخصوص قلم‌کاری انتخاب شد. این پارچه، در اصفهان و پس از چند مرحله فرآوری، به شکل مطلوب در می‌آید و برای مراحل بعد در اختیار شیعا قرار می‌گیرد.

در گام بعد، خطوط و نقوش و طرح‌های مورد نظر توسط هنرمندان شیعا با دست طراحی شده و سپس توسط نرم‌افزارهای گرافیکی آماده کلیشه‌سازی می‌شوند. برای این منظور تلاش شده تا بیشتر، از متون فارسی، آیات و روایات، نمادهایی ایرانی-اسلامی چون سرو و اشک، حرزهای پیروزی، حروف و جداول ابجد و المان‌هایی از این دست استفاده شود. پارچه‌ها، که اکنون در ابعاد مورد نظر بریده شده‌اند، برای انجام چاپ سیلک به چاپخانه ارسال شده و به دست خیاط دوردوزی می‌شوند.

محصول نهایی، کتیبه‌هایی هستند که در ابعاد و طرح‌ها متنوع آماده استفاده علاقه‌مندان خواهند بود. کتیبه‌های کوچک تزیینی رومیزی و دیواری می‌توانند برای طراحی دکور یا میزکار جلوه‌گری هنرمندانه‌ای داشته باشند. همچنین کتیبه‌های بزرگ‌تر که به صورت تک و یا پک‌های سه یا پنج عددی آماده شده‌اند، ضمن کارایی در تزیین سوگوارانه دیوار تکایا و حسینیه‌ها می‌توانند سفیران هنر ناب ایرانی-شیعی از صدها سال قبل تا کنون باشند.

از دوره عیلام میانه^* تا امروز، کاشی در گاه‌های تاریخ پخته و بالغ شده است. لعاب‌های زرد و سبز و سفید چغازنبیل و بعد آثار یافت‌شده از دوره هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان، از سابقه دست ایرانیان بر آتش کاشی خبر می‌دهند. چونان دیگرِ هنرها، کاشی نیز چون به ذوق ایمان آغشته شد، بیشتر درخشید. در ایران با تثبیت حکومت‌های مسلمان سامانی و غزنوی و سلجوقی، هنر کاشی به مساجد و بناهای مذهبی راه پیدا کرده و شکوفایی فزاینده یافت. هنرمندان در هر دوره تاریخ، هنر کاشی را شاخ و برگی دیگر دادند تا امروز درخت ستبر و پرثمر کاشی بر تارک فرهنگ و هنر ایران اسلامی خودنمایی کند.

بیش از هر هنر دیگر در تزئینات معماری، دیده و ذهن ایرانیان شاید با کاشی عجین باشد. دیرزمانی نیست که سردرب هر خانه و دکانی با آیه یا کلام مقدسی روی کاشی مزین شده بود. هرچند در زندگی امروز، اگر هم بتوان نشانی از کاشی یافت، معدود و مختصر است. میراثی که از هزاره‌های دور به امروزیان رسیده، اکنون در عزلت و بی‌مهری است؛ گرچه هنوز هر چشم زیباپسندی از دیدن رنگ‌های فریبنده کاشی ایرانی شاداب و هر دل هنردوستی از نقش‌های دلنواز هنر شیعی آن سرزنده می‌شود.

منحصر شدن هنر کاشی به مساجد و ابنیه تاریخی و فاصله گرفتن آن از زندگی روزمره و از طرفی ظرفیت بالقوه‌ هنری و میراثی آن، هنرمندان شیعا را برآن داشت تا برای تولید آثاری فاخر با تکنیک‌های هنر کاشی برنامه‌ای ویژه تدبیر کنند. از سویی، وحدت طرح و تکنیک موجود در آثار تولیدی، خود ویژگی قابل اتکایی است که به حس ملموس‌تر بیننده خواهد انجامید. در اغلب آثار بازتولیدی مانند قاب‌های نفیس شیعا، با حفظ محتوا و ترکیب هنری، از تغییر در متریال و تکنیک تولید گریزی نیست، درحالی‌که آثار کاشی شیعا با وجود مطابقت کامل طرح و محتوا، دقیقا با تکنیک‌های اصیل و حتی‌المقدور در ابعاد مشابه بازسازی می‌شوند.

کاشی، چه به لحاظ طرح و نقش و چه از نظر تکنیک تولید، فراوانی و تنوع بسیار بالایی دارد. در میان همه، هنر بکاررفته در کاشی ایرانی، نسبت به سبک‌های هندی، مصری و ترک، جزئیات و ظرافت‌های بیشتری دارد و طرح‌های منتخب موسسه شیعا برای بازتولید نیز از میان طرح‌های موجود در آثار و ابنیه ایرانی-شیعی انتخاب شده‌اند. این در حالی‌است که تلاش شده با وجود دشواری فراوان، تمام ظرافت‌ها و دقائق هنری موجود در این آثار، در نمونه‌های بازتولیدی منعکس شوند.

پس از انتخاب طرح‌ها از میان هزاران طرح کاشی، شورای هنری شیعا، سراغ انتخاب تکنیک می‌رود. گاهی یک طرح واحد، با ده‌ها تکنیک مختلف بازسازی و آزموده شده‌اند تا هم به لحاظ مطابق با اصل اثر و هم به لحاظ رعایت استانداردهای زیبایی‌شناختی و کیفی، خواسته‌های سخت‌گیرانه کارشناسان شیعا را برآورده کنند.

کاشی‌ها، به فراخور تکنیک تولید مراحل مختلفی را می‌گذرانند. اولین مرحله، تامین خاک مناسب و تهیه خشت خام اولیه است. خاک مناسب برای ساخت کاشی خام، باید عاری از دانه‌های شنی و درشت باشد تا بعد از پخت کاشی و در صورت تماس آن با آب دچار شکستگی و خردشدگی و اصطلاحا پولک‌زدن نشوند. خاک مورد نظر تا حد مورد نیاز آسیاب می‌شود. برای کاشی‌های معرق، خاک باید نسبتا نرم‌تر از خاک کاشی هفت‌رنگ باشد. خاک مطلوب، سپس با مقدار مشخصی آب مخلوط و توسط دستگاه پرس، در قالب‌های مشخص فشرده می‌شود. قالب‌ها پس از خشک شدن، در کوره پخته می‌شوند. تقریبا از این مرحله، بسته به تکنیک تولید، راه کاشی‌ها از هم جدا می‌شود.

کاشی‌های هفت‌رنگ لعاب داده می‌شوند و بعد طرح‌های منتخب که توسط طراحان و نگارگران شیعا با دست و نرم‌افزار طراحی شده‌اند، پس از سوزن‌کاری روی سه لایه کاغذ بادوام، بر روی کاشی گرده‌کاری می‌شوند. اکنون استاد قلم‌کار روی گرده‌ها با ظرافت و حساسیت بسیار دقیق، قلم‌گیری کرده و بعد، هنرمندان دیگری آنها را رنگ می‌کنند. تا پایان کار، کاشی‌های دو بار دیگر در کوره پخته و آماده عرضه می‌شوند.

اما برای تولید کاشی‌های معرق، ابتدا کاشی‌های خام بر اساس رنگ‌های مورد نیاز در طرح اصلی رنگ می‌شوند و پخت نهایی بر روی این کاشی‌ها انجام می‌پذیرد. در این مرحله، کاشی‌های رنگین یا اصطلاحا «الوان» به دست می‌آیند. سپس در کارگاه معرق‌تراشی، بر اساس اندازه اصلی، استاد طراح، طرح را با مقیاس اصلی ترسیم و کدگذاری می‌کنند. در گام بعد طرح‌ها در قطعات کوچک برش خورده و رنگ‌های مورد نظر تفکیک می‌شوند. با کنار هم قرار گرفتن قطعات مختلف و چسباندن آنها به شیوه‌های تخصصی کاشی‌های معرق نیز آماده عرضه خواهد شد.

این، تنها شرح بسیار بریده و مختصر دو تکنیک از ده‌ها تکنیک تولید کاشی است که در هنرکاشی‌کاری به کار بسته می‌شود و هنرمندان شیعا نیز به فراخور، بسیاری از آنها را بر روی محصولات تولیدی آزموده‌اند. محصول نهایی، کاشی‌هایی با نقش و نگار ایرانی-شیعی در قاب‌های نفیس و شکیل خواهند بود که می‌توانند میراث ارزشمند چندهزارساله هنر کاشی‌کاری را، بار دیگر به زندگی امروزی ما بازگردانند.

————–

* قرن ۱۳ پیش از میلاد